Τα έργα που έγραψε ο Αριστοτέλης ανήκουν σε δυο αρκετά διαφορετικά είδη ως προς την φιλοσοφική τους έμπνευση, τον προορισμό και την απήχησή τους. Κατά την πρώτη περίοδο της σταδιοδρομίας του, όντας ακόμα υπό την επίδραση του Πλάτωνα, ο φιλόσοφος είχε εκδόσει πολυάριθμα έργα, πολλά απο αυτά σε μορφή διαλόγου και γραμμένα με λαμπρό ύφος για να διαβαστούν απο ένα πλατύ κοινό· συγκροτούσαν αυτό που ονομάζουμε “εξωτερικό” έργο. Αργότερα, έχοντας αναπτύξει μια προσωπική σκέψη που σε μεγάλο μέρος της ήταν εχθρική προς τον πλατωνισμό, κι αφού έγινε με τη σειρά του σχολάρχης, συνέγραψε τις λεγόμενες “ακροαματικές” πραγματείες. Όντας στενά συνδεδεμένα με τη διδασκαλία του, την οποία προετοίμαζαν ή απο την οποία απέρρεαν, αυτά τα αυστηρά και τεχνικά γραφτά απευθύνονταν σε μαθητές που ήταν κι αυτοί επαγγελματίες φιλόσοφοι και δεν προορίζονταν για ευρύτερη δημοσίευση. Για διάφορους λόγους, αυτά τα έργα δεν έγιναν γνωστά πριν απο τον πρώτο αιώνα π.Χ.· είναι οι μεγάλες πραγματείες που διαβάζονται ακόμα και σήμερα, τα Φυσικά, τα Μεταφυσικά, τα διάφορα Ηθικά κτλ. Αντίθετα, τα εξωτερικά γραφτά δεν διασώθηκαν, γι’αυτό γνωρίζουμε μόνο ισχνά αποσπάσματα και έμμεσες μαρτυρίες· αλλά η Αρχαιότητα τα είχε για μεγάλο διάστημα στη διάθεσή της, και μάλιστα ως τον πρώτο αιώνα π.Χ. αποτελούσαν το μόνο μέρος του αριστοτελικού έργου που ήταν γενικά γνωστό. Τούτο σημαίνει ότι είχαν ασκήσει μεγάλη επίδραση στην αρχαία σκέψη, προτού αυτή η τελευταία κατορθώσει να προσπελάσει τις “ακροαματικές” πραγματείες.
Αυτή η δυαδικότητα του αριστοτελικού έργου αντανακλάται επαρκώς στην αρχαία χριστιανική θεολογία. Οι Πατέρες, οι νικητές της θεολογικής μάχης για το κανονιστικό πλαίσιο της νέας θρησκείας, στέκονται στους πλατωνίζοντες διαλόγους του Αριστοτέλη, ενώ “αιρετικοί” όπως ο Άρειος, χρησιμοποιούν τις “ακροαματικές” πραγματείες ως εργαλείο ερμηνείας και κανονικοποίησης του Χριστιανισμού.
Η Εκκλησία θα θάψει τον ακροαματικό Αριστοτέλη, κάτι που πραγματεύεται αριστουργηματικά ο Ουμπέρτο Έκο στο Όνομα του Ρόδου, και θα είναι οι άραβες λόγιοι εκείνοι που θα τον επαναφέρουν με ορμή στην επιφάνεια. Ο Ιμπν Ρούσντ, ο πιο επιφανής ίσως από τους άραβες λόγιους της Χρυσής Εποχής του Ισλάμ (8ος με 14ο αιώνα), γνωστός ως Αβερρόης στη Δύση, θα αφιερωθεί στην ανάδειξη, σχολιασμό και ερμηνεία του πραγματικού αριστοτελικού έργου. Οι άραβες λόγιοι και θεολόγοι επιδώθηκαν στη συστηματική μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας κάθε είδους, μέσα στην προσπάθειά τους να θεμελιώσουν θεολογικά τη νεόκοπη θρησκεία του Μωάμεθ, που αποκαλείτο από τους χριστιανούς θεολόγους της εποχής ως Αρειανική αίρεση, ακριβώς επειδή ενσωματώνει στοιχεία του “ακροαματικού” Αριστοτέλη.
Αν ενσκύψουμε στην αραβική γραμματεία της εποχής, θα διαπιστώσουμε πως όντως αυτή η ιστορική περίοδος δικαιούται να ονομάζεται Χρυσή εποχή του Ισλάμ, με τον αραβικό πολιτισμό να εισαγάγει στη Δύση την ελληνική γραμματεία, οδηγώντας την έξω από τον Μεσαίωνα και προς στην Αναγέννηση.
Ο Αβερρόης λόγου χάρη, στα προσωπικά του έργα, αγγίζει ακόμα και τον υπαρξισμό μέσω του υλιστή, “ακροαματικό”, Αριστοτέλη, 1000 χρόνια πριν τον Ζαν Πωλ Σαρτρ. Θεωρώντας πως η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, το υποκείμενο δεν έχει επίγνωση του Λόγου εξαρχής, είναι στο χέρι του αν θα οδηγηθεί στην αναζήτησή του. Η θρησκεία, μας λέει ο Αβερρόης, μας ωθεί στη γνώση του αληθινού. Αλλά το αληθινό δεν αντιτίθεται στο αληθινό, παρά το υποστηρίζει και μαρτυρεί υπέρ αυτού. Ο φιλόσοφος γυρεύει το αληθινό. Άρα η φιλοσοφία και η θρησκεία οφείλουν να συμφωνούν. Αν το γράμμα του θρησκευτικού κειμένου φαίνεται να έρχεται σε αντίφαση με εκείνο που απαιτεί ο Λόγος, πρέπει τότε να ερμηνεύσουμε το θρησκευτικό κείμενο με την έννοια που απαιτεί ο Λόγος.
Η Αναγεννησιακή Δύση αναγνώρισε αυτή την τεράστια συνεισφορά του αραβικού πολιτισμού στον δυτικό, με τον Ραφαέλο να συμπεριλαμβάνει τον Αβερρόη στο εμβληματικό έργο του “Η Σχολή των Αθηνών” (αριθμός 5 στον πίνακα), δίνοντας του τη θέση ενός εκ των σκαπανέων της Αναγέννησης του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, τοποθετώντας τον ισότιμο των μεγάλων αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων.
Το αληθές για τον Αβερρόη είναι ο Λόγος αλλά με την αριστοτελική εννοια: η επιστήμη. Το άκτιστο δεν έχει εμφανιστεί πλήρως, η δική μας αναζήτηση της αλήθειας είναι που μας το αποκαλύπτει σταδιακά μέσα στον ιστορικό χρόνο. Εφόσον ο Λόγος αποκαλύπτεται δυναμικά στον άνθρωπο, η θρησκεία δεν μπορεί να είναι στατική αλλιώς δεν είναι αληθής.
Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού είναι μια αλληλουχία διαλεκτικών συνθέσεων επιμέρους πολιτισμών. Η πορεία του έργου του Αριστοτέλη μέσα στον ιστορικό χρόνο αποτελεί ίσως το πιο τρανταχτό παράδειγμα αυτή της διαλεκτικής σύνθεσης: από την αποσιωπήση του, ουσιαστικά το θάψιμο του ακροαματικού Αριστοτελικού έργου από τους χριστιανούς θεολόγους του Μεσαίωνα, στην εκ νέου ανάδειξη και σχολιασμό του από τους μουσουλμάνους λόγιους και η κατόπιν μεταγγισή του στη Δυτική Ευρώπη, μέσω της Αλ Ανταλούς κυρίως, της αραβικής Ανδαλουσίας.
Εφόσον αντιληφθούμε το γεγονός πως πολιτισμός αποτελεί ένα δυναμικό Γίγνεσθαι και όχι ένα στατικό Είναι, ένα Γίγνεσθαι που συνεχώς μπολιάζει και μπολιάζεται, παίρνοντας από τον κάθε επιμέρους πολιτισμό τα καλύτερα στοιχεία του, δεν έχουμε τίποτα να φοβηθούμε από την επαφή με διαφορετικούς πολιτισμούς, διαφορετικές δηλαδή κοσμοθεάσεις των κοινών πανανθρώπινων ζητημάτων της προσωπικής και κοινωνικής συγκρότησης.
του Αλέξη Σμυρλή, Συντονιστή Πολιτικού Προγράμματος ΜέΡΑ25, Υπεύθυνου Τομέα Μεταναστευτικής Πολιτικής ΜέΡΑ25
Θέλεις να μαθαίνεις για τις δράσεις του ΜεΡΑ25; Γράψου εδώ.
