20 Απριλίου 2020 Γιάνης Βαρουφάκης
Τη Βρετανία και την Αμερική μπορεί να μην τις χώριζε μια κοινή γλώσσα, καταπώς σάρκαζε κάποτε ο George Bernard Shaw, αλλά η σύγχρονη Ευρώπη ασφαλώς διχάζεται από μία και μόνη λέξη, που υποτίθεται εκφράζει τον θεμέλιο λίθο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: την αλληλεγγύη.
Ένας πανούργος δαίμονας που έχει βαλθεί να φουντώσει την Ευρωπαϊκή διχόνοια δεν θα μπορούσε να σχεδιάσει πιο εύστοχα τον τρόπο με τον οποίο ο COVID-19 έπληξε την Ευρώπη. Η Ιταλία, που μια δεκαετία μετά την κρίση του ευρώ παραμένει η οικονομία της ΕΕ που έχει πληγεί περισσότερο –με την ασθενέστερη αναπτυξιακή προοπτική, το μεγαλύτερο δημόσιο χρέος, το μικρότερο δημοσιονομικό χώρο και την πιο εύθραυστη πολιτική σκηνή- έχει καταβάλει ένα τρομακτικό ανθρώπινο τίμημα εξαιτίας της πανδημίας. Η επακόλουθη οικονομική κατάρρευση θα διασπείρει περαιτέρω τα δεινά. Παρομοίως η Ισπανία, ο λαός της οποίας μετά την κρίση του ευρώ βίωσε τρομερή ανεργία και δραματικές κατασχέσεις κατοικιών, έγινε ένα από τα επίκεντρα του κορονοϊού. Όσο για την Ελλάδα, παρόλο που ο απολογισμός των νεκρών είναι ευτυχώς χαμηλός, ο εκμηδενισμός του τουριστικού εισοδήματος στο οποίο βασίζεται η οικονομία μας έρχεται να επιδεινώσει μια δεκαετή κρίση που μας είχε ήδη βυθίσει σε παραλυτική ύφεση.
Εν τω μεταξύ, οι πιο εύρωστες οικονομικά χώρες έχουν υποστεί τη μικρότερη ζημιά στα μέτωπα της υγείας και της οικονομίας. Καθώς η επιδημία επιδεινωνόταν στην Ευρώπη, εννέα επικεφαλής κυβερνήσεων της ευρωζώνης ζήτησαν την έκδοση «κορονο-ομολόγων», ώστε να υπάρξει ένας πιο ισομερής ευρωπαϊκός καταμερισμός του επιπρόσθετου χρέους που θα επωμισθούν οι κυβερνήσεις στην προσπάθειά τους να αναπληρώσουν τα ιδιωτικά εισοδήματα που εξανεμίζονται. Σε αντίθεση με την Ιαπωνία, τη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη δεν διαθέτει μια κεντρική τράπεζα ικανή να χρηματοδοτήσει άμεσα τις πληγείσες κυβερνήσεις. Τα ευρω-ομόλογα διασφαλίζουν ότι το άχθος του νέου χρέους δεν θα επιβαρύνει όσους είναι λιγότερο ικανοί να το επωμισθούν. Τέτοιου είδους ομόλογα δεν είναι ούτε καινοφανή ούτε περίπλοκα. Το καινοφανές είναι ότι, μεσούσης αυτής της πανδημίας, το αίτημα για ευρω-ομόλογα διατυπώθηκε με όρους αλληλεγγύης προς τους πληγέντες Νότιους.
Όπως προέβλεψαν κάποιοι εξ ημών πριν από τις κρίσιμες συνεδριάσεις στο Eurogroup των υπουργών οικονομικών της Ευρωζώνης, η πρόταση αυτή δεν επρόκειτο να τελεσφορήσει. Ήταν αναμενόμενο ότι το Eurogroup της 9ης Απριλίου θα έδινε στα «κορονο-ομόλογα» το φιλί του θανάτου, με συνέπεια να ανασταλεί η προοπτική των ευρω-ομολόγων για χρόνια, ίσως και για πάντα. Η έκβαση δεν είναι δυσεξήγητη. Οι εννέα επικεφαλής κυβερνήσεων στοιχημάτισαν ότι η παρουσίαση των ομολόγων ως χρηματοοικονομικής ενσάρκωσης της Ευρωπαϊκής αλληλεγγύης θα έφερνε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ήταν ένα κακό στοίχημα. Πολύς λόγος έχει γίνει για τη σθεναρή αντίσταση στα ευρω-ομόλογα του Wopke Hoekstra, του Ολλανδού υπουργού οικονομικών, ο οποίος στη συνεδρίαση έθετε βέτο σε οποιαδήποτε και κάθε ιδέα που περιείχε την παραμικρή αναφορά σε κοινό Ευρωπαϊκό χρέος. Η πλειονότητα των σχολιαστών δυτικά του Ρήνου και νοτίως των Άλπεων κατέκριναν τον Hoekstra ως άκαρδο Βόρειο για τον οποίο η αλληλεγγύη δεν έχει νόημα. Η γεωγραφική και συναισθηματική διαίρεση της Ευρώπης δεν υπήρξε ποτέ τόσο απόλυτη όσο είναι σήμερα. Αλίμονο, ο Hoekstra έχει δίκιο: Η αλληλεγγύη συνιστά πενιχρή αιτιολογία για τα Ευρω-ομόλογα ή για οποιαδήποτε άλλη μορφή αμοιβαιοποίησης χρέους.
Όταν συναντώ άτομα ή κοινότητες που υποφέρουν, μπορεί να αισθανθώ την ανάγκη να δώσω χρήματα, να προσφέρω κατάλυμα, ή να παράσχω ένα μεγάλο, μακροπρόθεσμο, φθηνό δάνειο, όταν καμία τράπεζα δεν είναι διατεθειμένη να βοηθήσει. Αυτό είναι αλληλεγγύη. Όμως η αλληλεγγύη δεν με υποχρεώνει, και δεν μπορεί να με υποχρεώσει, να χρεωθώ μαζί τους. Επικαλούμενοι την αλληλεγγύη για να υποστηρίξουν το αίτημά τους για Ευρω-ομόλογα, οι εννέα επικεφαλής κυβερνήσεων έχασαν τη μάχη πριν καν ξεκινήσει. Ο Γιώργος δεν έχει δικαίωμα να απαιτήσει από τη Μαρία, στη βάση της αλληλεγγύης, να πάρει δάνειο από κοινού με αυτόν. Ακόμα κι ο ίδιος ο Γιώργος δύσκολα θα θεωρήσει άδικο ότι η Μαρία έχει κάθε δικαίωμα να θέσει βέτο στην πρότασή του.
Έτσι το Eurogroup έβαλε ταφόπλακα στα Ευρω-ομόλογα. Αντ’ αυτού, στις πληγείσες χώρες προσφέρθηκαν €27,7 δισ. ($30,1 δισ. ή 0,22% του εισοδήματος της ευρωζώνης) άμεσης βοήθειας και λίγες εκατοντάδες δισ. ευρώ δάνεια. Οι επικριτές των «αυστηρών» βορειοευρωπαϊκών κυβερνήσεων επισημαίνουν κάποιες εξόφθαλμες ανισότητες. Η εγχώρια δημοσιονομική ενίσχυση της γερμανικής κυβέρνησης ανέρχεται στο εντυπωσιακό 6,9% του ΑΕΠ, μεγαλύτερη ακόμη κι εκείνης των ΗΠΑ (5,5% του ΑΕΠ). Αντιθέτως, οι κυβερνήσεις της Ιταλίας και της Ισπανίας, αντιμέτωπες με συστήματα υγείας και εθνικές οικονομίες που έχουν επηρεαστεί σε τρομακτικό βαθμό, είχαν περιθώριο δημοσιονομικής ενίσχυσης μόλις 0.9% και 1.1% του ΑΕΠ αντιστοίχως. Δεν είναι αυτό απόδειξη της απουσίας αλληλεγγύης; Πιθανόν. Υποθέστε όμως για μια στιγμή ότι, στη βάση της αλληλεγγύης, η Γερμανία μοιραζόταν την ενίσχυσή της με τις νότιες χώρες, που στερούνται τον δικό της δημοσιονομικό χώρο. Το μακροοικονομικό όφελος θα ήταν αμελητέο, διότι τα γερμανικά κονδύλια θα διασκορπίζονταν στο υπόλοιπο της ευρωζώνης. Συνοπτικά, η αλληλεγγύη δεν είναι μόνο ένα φτωχό επιχείρημα υπέρ των Ευρω-ομολόγων, είναι μια μακροοικονομική πολιτική χωρίς αντίκρισμα.
Ακόμα χειρότερα, αιτήματα για περισσότερη αλληλεγγύη είναι πιθανώς αυτοκαταστροφικά, στο βαθμό που διχάζουν την Ευρώπη περαιτέρω και πλήττουν την όποια υπάρχουσα αλληλεγγύη. Πολύ πριν εμφανιστεί ο COVID-19 οι Βορειοευρωπαίοι φοβούνταν ότι οι χρεωμένοι Νότιοι αναζητούσαν δικαιολογίες για να βάλουν χέρι στις αποταμιεύσεις των Βορείων. Τα κηρύγματα για το νόημα της αλληλεγγύης είναι δεδομένο ότι θα υποδαυλίσουν αυτή την καχυποψία. Συνεπώς το έργο ενοποίησης της Ευρώπης και αποτροπής της διάλυσής της υπηρετείται με την εγκατάλειψη της ρητορικής περί αλληλεγγύης και με επίκληση, αντ’ αυτού, της λογικής.
Οι Ολλανδοί και Γερμανοί αποταμιευτές πρέπει να αναγνωρίσουν ότι οι αποταμιεύσεις τους θα ήταν πολύ, πολύ μικρότερες εάν οι χρεωμένοι Ιταλοί, Έλληνες και Ισπανοί δεν είχαν μοιραστεί το ευρώ μαζί τους. Εξάλλου, τα ελλείμματα του Νότου είναι εκείνα που κρατούν την ισοτιμία του ευρώ σε επίπεδο τόσο χαμηλό που επιτρέπει στη Γερμανία και την Ολλανδία να διατηρούν τις καθαρές εξαγωγές τους. Η αξία των Ευρω-ομολόγων, λοιπόν, δεν έχει τίποτα να κάνει με την αλληλεγγύη. Μεταφέροντας χρέος από τις ελλειμματικές χώρες σε μια ισχυρή Ένωση, μειώνοντας ταυτόχρονα το συνολικό χρέος της ευρωζώνης (χάρη στα χαμηλότερα μακροπρόθεσμα επιτόκια που εξασφαλίζει η υψηλότερη πιστοληπτική ικανότητα της ΕΕ), τα Ευρω-ομόλογα θα συγκρατούσαν μια χώρα σαν την Ιταλία εντός του ευρώ, αποτρέποντας έτσι τον εκμηδενισμό των ολλανδικών και γερμανικών αποταμιεύσεων.
Ο Adam Smith το έθεσε καλύτερα το μακρινό 1776: «Δεν περιμένουμε το φαγητό μας να προέλθει από την καλοσύνη του χασάπη, του ζυθοποιού, ή του φούρναρη, αλλά από μέριμνα για το προσωπικό τους συμφέρον». Σήμερα, παρομοίως, τα Ευρω-ομόλογα και μια αλλαγή στους γελοίους κανόνες της ευρωζώνης δεν θα προέλθουν αν αποταθούμε στην «καλοσύνη» όσων έχουν πλεονάσματα. Ο τρόπος να αποφευχθούν τα βέτο του Βορρά είναι να επικαλεστούμε αυτό που ο Smith θα ονόμαζε «φιλαυτία» τους, καθιστώντας παράλληλα σαφές ότι θα τίθεται βέτο και στις πολιτικές των Βορείων που πλήττουν τους ίδιους.
Ο Γιάνης Βαρουφάκης, πρώην υπουργός οικονομικών της Ελλάδας, είναι επικεφαλής του ΜέΡΑ25 και καθηγητής οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας
Πηγή: project-syndicate.org
Θέλεις να μαθαίνεις για τις δράσεις του ΜεΡΑ25; Γράψου εδώ.