Το Σάββατο 16 Απριλίου, στις 16.00-17.30, στο πλαίσιο της ημερίδας του mέta «20 ΧΡΟΝΙΑ ΕΥΡΩ: Αποτίμηση στη σκιά ενός Ευρωπαϊκού πολέμου» θα ακούσουμε τον Mark Blyth στην ομιλία του με τίτλο «Μια συνολική αποτίμηση του ευρώ εν μέσω ενός ευρωπαϊκού πολέμου» (και θα ακολουθήσει Q&A με τον Γιάνη Βαρουφάκη).

To εξαιρετικά διεισδυτικό βιβλίο του Μark Blyth «Λιτότητα: η ιστορία μιας επικίνδυνης ιδέας» είχε εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Πανδώρα», με πρόλογο του Γιάνη Βαρουφάκη.

Αναδημοσιεύουμε αυτόν τον πρόλογο, ο οποίος γράφτηκε καταμεσής της Κρίσης, εν όψει και της αυριανής επανασύνδεσης των δύο στοχαστών και της επικαιροποιημένης ματιάς τους στο παρελθόν, αλλά και στο παρόν και το μέλλον της οικονομικής δυστοπίας που ζούμε σε ζωντανό ιστορικό χρόνο!

***

Αυτό που ονομάζουμε στην Ελλάδα λιτότητα, οι ξένοι το περιγράφουν πολύ σωστότερα με μια άλλη λέξη, κι αυτή ελληνικής ετυμολογίας: austerity, εκ του «αυστηρότης». Μάλιστα, το 2010, χρονιά σημαδιακή για την Ελλάδα και τον κόσμο, το λεξικό Merriam-Webster ανέδειξε την λέξη αυτή, Austerity, ως Λέξη της Χρονιάς. Νομίζω ότι οι ξένοι έχουν επιλέξει πιο σωστά από εμάς καθώς η «αυστηρότης» είναι πιο κοντά στο πνεύμα των πολιτικών που περιγράφει η συγκεκριμένη λέξη απ’ ότι το «λιτότης». Θα μου πείτε: Τι σημασία έχει; Νομίζω ότι έχει.

Η λιτότητα, ιδίως σε μια εποχή που (τουλάχιστον έως πρότινος) τείναμε να αγοράζουμε πράγματα που ούτε ανάγκη είχαμε ούτε και ικανοποίηση διαρκείας μας έδιναν (πέραν μιας στιγμιαίας ρηχής χαράς την στιγμή της αγοράς), είναι αναμφισβήτητη αρετή. Πρώτος ο Thorstein Veblen ανέλυσε, το 1899, με καυστικό και προφητικό τρόπο, την ανάδυση της βιομηχανίας μη ικανοποιήσιμων επιθυμιών ως κυρίαρχο μηχανισμό κοινωνικής αναπαραγωγής, από τον οποίο τίποτα το καλό δεν μπορεί να προκύψει για τις κοινωνίες μας. Το βιβλίο του είχε τον αριστουργηματικό τίτλο The Theory of the Leisure Class (Η Θεωρία της Κοινωνικής Τάξης της Καλοπέρασης) και αποτέλεσε προάγγελο της καταναλωτικής ορμής που εγκαινίασε η μαζική παραγωγή που πρώτος καθιέρωσε ο Henry Ford.

Μετά ήρθε η Κρίση του 1929, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και, μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ’50, επέστρεψε ο «ξέγνοιαστος» καταναλωτισμός για τον οποίο έγραφε ο Veblen. Τότε ήταν που ο John Kenneth Galbraith, ανατρέχοντας στον Veblen, έγραψε (το 1958) το μνημειώδες The Affluent Society (Η Κοινωνία της Αφθονίας). Παρομοιάζοντας τους ανθρώπους με χάμστερ που τρέχουν πάνω στον τροχό του καταναλωτισμού όλο και πιο γρήγορα, χωρίς όμως να πηγαίνουν πουθενά (χωρίς δηλαδή να ικανοποιούνται περισσότερο, ή πραγματικά), ο Galbraith ανέδειξε με πειστικό τρόπο πως η καλλιέργεια ανεκπλήρωτων προτιμήσεων στην ψυχή μας πάει χέρι-χέρι με την υποτίμηση, ακόμα και την εξαφάνιση, των δημόσιων αγαθών τα οποία (κι εδώ έγκειται η ειρωνεία) είναι τα μόνα που μπορούν πραγματικά να μας ικανοποιήσουν. Υπό αυτήν την έννοια, λοιπόν, η λιτότητα αποτελεί αρετή.

Τι σχέση όμως έχει αυτή η έννοια της λιτότητας με αυτό που σήμερα χαρακτηρίζει την συγκεκριμένη οικονομική πολιτική των ημερών; Καμία! Όταν ένας πολιτικός, ή ένας οικονομολόγος, αναφέρεται στην «λιτότητα» (λέγοντας π.χ. ότι «αποτελεί μονόδρομο»), δεν εννοεί την ανάγκη ενός συμπεριφορικού απεγκλωβισμού από τον καταναλωτισμό. Εννοεί κάτι πολύ ιδαφορετικό και συγκεκριμένο: Την μείωση των ελλειμμάτων του κράτους μέσω ενός συνδυασμού περικοκής δαπανών και επί πλέον φορολογικών εσόδων με στόχο την χαλιναγώγηση του δημόσιου χρέους. Με άλλα λόγια, αφορά στην λιτότητα του δημοσίου τομέα και μόνο. Γιατί «και μόνο»; Εξ ορισμού! Σκεφτείτε το: Όταν το Δημόσιο μειώνει τις δαπάνες του, η πολιτική «λιτότητας» θα πετύχει τον στόχο της (την συγκράτηση του δημόσιου χρέους) μόνο εάν, παράλληλα, οι ιδιώτες αυξήσουν τις δαπάνες τους. Γιατί πρέπει οι ιδιώτες να αυξήσουν τις δαπάνες τους για να πετύχει η λιτότητα;

Ο λόγος είναι απλούστατος: Επειδή το εθνικό εισόδημα (π.χ. αυτό που λέμε ΑΕΠ) δεν είναι τίποτα άλλο από το άθροισμα δημόσιων και ιδιωτικών δαπανών. Άρα, αν η μείωση των δημόσιων δαπανών δεν οδηγήσει στην αύξηση των ιδιωτικών δαπανών, τότε το άθροισμα δημόσιων και ιδιωτικών δαπανών (το ΑΕΠ) θα μειωθεί. Κι αν μειωθεί, τότε θα έχουμε μείωση και των φορολογικών εσόδων, με αποτέλεσμα να αποτύχει η πολιτική «λιτότητας» όσον αφορά τον βασικό της στόχο που είναι η χαλιναγώγηση του χρέους (καθώς θα έχουμε την γνωστή, σε όλους πλέον, «υστέρηση δημόσιων εσόδων»).

Κανένας οικονομολόγος δεν διαφωνεί σε αυτό. Εκεί που έγκειται η διαφωνία είναι στο τι θα συμβεί στις ιδιωτικές δαπάνες εάν, ιδίως εν μέσω κρίσης, μειωθούν οι δημόσιες δαπάνες. Από την μία έχουμε την (δυστυχώς) δεσπόζουσα σχολή σκέψης που λέει ότι η μείωση των δημόσιων δαπανών, με παράλληλη μείωση των μισθών στον ιδιωτικό τομέα και «διαρθρωτικές αλλαγές» που «λύνουν» τα χέρια των επιχειρηματιών, θα δώσει το «κουράγιο» στους τελευταίους να προβούν σε επενδύσεις οι οποίες, αμέσως μετά, αυξάνοντας τις προσλήψεις (έστω και με χαμηλότερους μισθούς) θα περάσουν το πνεύμα αισιοδοξίας στους καταναλωτές ώστε να αρχίσουν να αγοράζουν ξανά. Από την άλλη, έχουμε την αντίθετη σχολή οικονομικής σκέψης που θεωρεί πως οι επιχειρηματίες, όσο μειώνονται εν μέσω Κρίσης οι δημόσιες δαπάνες και οι μισθοί στον ιδιωτικό τομέα, τόσο περισσότερο πανικοβάλλονται και απέχουν από επενδύσεις, με αποτέλεσμα την καθίζηση του ΑΕΠ και την αποτυχία της πολιτικής «λιτότητας».

Προφανώς, η «λιτότης» δεν είναι το ζήτημα. Ούτε οι θιασώτες των πολιτικών «λιτότητας» θέλουν γενικευμένη λιτότητα. Όταν πρόκειται για να βοηθηθούν οι τραπεζίτες, να αγοραστούν οπλικά συστήματα, να εξοπλιστεί η αστυνομία, να μειωθούν οι φόροι των επιχειρήσεων, ούτε που θέλουν να ακούσουν τον όρο λιτότητα. Σε αυτά υποστηρίζουν την ασύδοτη σπατάλη. Την «αυστηρότητα» την απαιτούν για τις συγκεκριμένες δαπάνες του δημόσιου τομέα η μείωση των οποίων δεν αγγίζει τους τραπεζίτες και τους μεγαλοεπιχειρηματίες. Την θέλουν για το μέρος του «ιδιωτικού τομέα», της κοινωνίας των πολιτών, που ζει από μισθούς και συντάξεις.

Εν κατακλείδι, η «αυστηρότητα», ως οικονομική πολιτική αντιμετώπισης της Κρίσης, δεν είχε ποτέ στόχο την χαλιναγώγηση των δημόσιων ελλειμμάτων και του δημόσιου χρέους. Στην Ελλάδα, στην Ευρώπη ολόκληρη, στην Αυστραλία, στις ΗΠΑ, η μακρο-οικονομική «αυστηρότητα» αποτελεί το πρόταγμα εκείνων που πασχίζουν να εκμεταλλευτούν την οικονομική κρίση που δημιούργησαν οι κατέχοντες μετεμφιέζοντας μια ωμή προσπάθεια μεταφοράς εισοδήματος από τους αδύναμους στους κατέχοντες. Το αποτέλεσμα αυτής της μεταβίβασης οικονομικής ισχύος εν μέσω κρίσης είναι το βάθεμα της κρίσης, η μιζεροποίηση της πλειοψηφίας και η όλο και μεγαλύτερη αυταρχικότητα των κρατούντων καθώς η διατήρηση της εξουσίας τους απαιτεί περισσότερο φόβο, εντονότερη καταστολή, ιδεολογήματα μεγαλύτερης αυθάδειας και απόστασης από την πραγματικότητα.

Το πιο ενδιαφέρον, και αύθαδες, αυτών των ιδεολογημάτων είναι εκείνο της «αναπτυξιακής λιτότητας» ή, όπως συχνά αναφέρεται, της «επεκτατικής συρρίκνωσης» (expansionary contraction), που δεν είναι τίποτα άλλο από την άποψη ότι μόνο μέσα από την συρρίκνωση, που φέρνει η λιτότητα-αυστηρότητα, θα έρθει η… ανάπτυξη. Αυτή δεν είναι η θεμέλια λίθος όλων των ανόητων Μνημονιακών προβλέψεων πως η συρρίκνωση της ελληνικής οικονομίας, μέσα από τις περικοπές μισθών και τους νέους φόρους, θα έφερναν την ανάπτυξη πρώτα το 2011, μετά το 2012, κατόπιν το 2013, το 2014, το 2015 κ.ο.κ.;

********

Το βιβλίο του Mark Blyth αποτελεί μνημιώδη συνεισφορά στην κατανόηση του τι κρύβεται πίσω από αυτή την εξοργιστικά ανόητη έννοια περί «αναπτυξιακής λιτότητας» και «επεκτατικής συρρίκνωσης». Τα πρώτα κεφάλαια διηγούνται τον τρόπο με τον οποίο η κρίση γεννήθηκε στα έγκατα του παγκόσμιου και του ευρωπαϊκού τραπεζικού συστήματος, την κυνική προσπάθεια να συγκαλυφθεί η ευθύνη των τραπεζών ρίχνοντας το φταίξιμο στα σπάταλα κράτη (την ώρα που τα τελευταία διέσωζαν τις άφρονες τράπεζες), και, τέλος, την επιστράτευση της έννοιας-ιδεολογήματος περί «αυστηρότητας-λιτότητας» έτσι ώστε το κόστος αυτής της διάσωσης να περάσει αυτούσιο στους πιο αδύναμους, και αθώους, των πολιτών με αντίτιμο όχι μόνο την επιμήκυνση της κρίσης αλλά και την καθίζηση της δημοκρατίας.

Ίσως η μεγαλύτερη συνεισφορά του βιβλίου τούτου επικεντρώνεται, τουλάχιστον κατ’ εμέ, στα Κεφάλαια 4,5&6 όπου ο συγγραφέας αναδεικνύει γλαφυρά και οξυδερκώς την προϊστορία της λιτότητας-αυστηρότητας – τις ρίζες της στην εσωτερική σύγκρουση της άρχουσας τάξης (καθώς δημιουργόνταν οι πρώτες καπιταλιστικές κοινωνίες), μία σύγκρουση που οφείλεται, από την μία μεριά, στην ανάγκη που είχε η άρχουσα τάξη ένα ισχυρό κράτος (ως βασικό υπερασπιστή των συμφερόντων της) και, από την άλλη, στην απροθυμία της να χρηματοδοτήσει το κράτος όχι μόνο επειδή δεν ήθελε να πληρώσει για αυτό αλλά και λόγω του φόβου ότι, αφότου δημιουργηθούν σοβαρές κρατικές δομές, κάποια στιγμή θα αρχίσουν να απαιτούν από αυτές «πράγματα» και οι «κατώτερες» κοινωνικές τάξεις.

Η εν λόγω ιστορική, και κατά κάποιον τρόπο φιλοσοφική, ανάλυση της αυστηρότητας-λιτότητας καθιστά το βιβλίο του Mark Blyth απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους θέλουν να κατανοήσουν τι κρύβεται πίσω από την πεισμώδη προσήλωση των κρατούντων σε πολιτικές που ακόμα κι ένα μικρό παιδί μπορεί να δει ότι είναι αδιέξοδες. Το τρίτο, και τελευταίο, μέρος του βιβλίου ολοκληρώνει την αφήγηση με εξαιρετικό τρόπο καθώς εστιάζει, με χειρουργική ακρίβεια, στην νέα μορφή που έχει πλέον πάρει ο τραπεζικός τομέας καθηλώνοντας τις κοινωνίες μας σε ένα διαχρονικό τέλμα.

*********

Κλείνοντας επί προσωπικού, με τον Mark Blyth τα τελευταία χρόνια περπατάμε στα ίδια αχνάρια. Έχει συμβεί πολλές φορές να προσκληθώ για ομιλίες εναντίον του οργανωμένου μισανθρωπισμού (γνωστού κι ως το οδεολόγημα της αυστηρότητας-λιτότητας) σε μέρη όπως το Βισκόνσιν, η Ιντιάνα, το Σηάτλ, το Σύδνεϊ της Αυστραλίας, χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, στην Σκανδιναβία. Φτάνοντας εκεί συνειδητοποιούσα ότι ο Mark Blyth είτε είχε προηγηθεί, με δική του αντίστοιχη ομιλία, είτε έπετο μερικές εβδομάδες μετά. Με χαρά άκουγα από το κοινό που παρακολουθούσε και τους διο μας ότι τα «αφηγήματά» μας ήταν άκρως συμπληρωματικά, το δικό του βασιζόμενο σε τούτο το βιβλίο ενώ το δικό μου σ΄ένα άλλο ονομαζόμενο «Παγκόσμιος Μινώταυρος». Όταν πλέον συναντηθήκαμε, ήταν πολύ εύκολο να συντονιστούμε και να σχεδιάσουμε κοινή δράση εναντίον της «αυστηρότητας-λιτότητας». Έτσι, τώρα που μου ζήτησε να γράψω τον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του δέχθηκα με ενθουσιασμό. Με ενθουσιασμό που είμαι σίγουρος θα συμμεριστεί κι ο αναγνώστης του σημαντικού αυτού βιβλίου.

Γιάνης Βαρουφάκης

5η Οκτωβρίου 2014

Θέλεις να μαθαίνεις για τις δράσεις του ΜεΡΑ25; Γράψου εδώ.