Το Τείχος του Βερολίνου, συνολικού μήκους 155 χλμ. γύρω από το Δυτικό Βερολίνο, αποτελούσε για διάστημα άνω των 28 ετών το σύνορο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ήταν το πιο χαρακτηριστικό σύμβολο της ιδεολογικής σύγκρουσης Ανατολής-Δύσης. Σηματοδοτούσε από τη μία πλευρά «το όριο της ειρήνης» και «το αντιφασιστικό τείχος προστασίας» και από την άλλη πλευρά «το κομμουνιστικό τείχος». Πάνω από ένα τέταρτο ενός αιώνα σύμβολο της διαίρεσης της Γερμανίας έπεσε το τείχος στις 9 Νοεμβρίου 1989. Η 9η Νοεμβρίου είναι συνδεδεμένη με τη γερμανική ενότητα. Η πτώση του τείχους του Βερολίνου σηματοδοτεί επίσης το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Χωρίς το κίνημα για τα δικαιώματα των πολιτών της πρώην Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (ΛΔΓ), η σημερινή Ομοσπονδιακή Γερμανία θα ήταν πολύ διαφορετική. Χιλιάδες πολίτες της Ανατολικής Γερμανίας συνέβαλαν στην πτώση του Τείχους πριν από 30 χρόνια, μια επανενωμένη χώρα που είχε χωριστεί για δεκαετίες. Οι άνθρωποι που βγήκαν στους δρόμους της Ανατολικής Γερμανίας απαίτησαν ελευθερία και ανθρώπινα δικαιώματα. Σήμερα, λίγο πριν αλλά και μετά τις εκλογές σε τρία ανατολικά γερμανικά κρατίδια, τα συνθήματα εκείνης της εποχής αντικαταστάθηκαν από άλλα. Στο κρατίδιο της Σαξονίας και στο Βρανδεμβούργο έγιναν εκλογές την 1η Σεπτεμβρίου, στο κρατίδιο της Θουριγγίας θα διεξαχθούν στα τέλη Οκτωβρίου. Είναι οι δεξιοί λαϊκιστές της Alternative für Deutschland «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD), οι οποίοι στην προεκλογική τους πορεία χρησιμοποιούσαν συνθήματα για τους Ανατολικογερμανούς ψηφοφόρους όπως «Γίνε ακτιβιστής των δικαιωμάτων των πολιτών», «Τελειώστε τη στροφή» ή «Η Ανατολή ξεσηκώνεται». Τα προεκλογικά συνθήματα αναφέρονταν στα έτη μετά την επανένωση και τόνιζαν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις.

Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι η Γερμανία είναι ένα δημοκρατικό συνταγματικό κράτος δικαίου. Παρ΄όλα αυτά, τέτοιες δηλώσεις επηρέασαν πολιτικά αρκετούς ανθρώπους στις εκλογές στα κρατίδια του Βρανδεμβούργου και της Σαξονίας. Η AfD αναδείχθηκε δεύτερο κόμμα διπλασιάζοντας το ποσοστό της στο Βρανδεμβούργο (23,5%) και σχεδόν τριπλασιάζοντάς το στη Σαξονία (27,5%). Τα ποσοστά αυτά είναι απόρροια και του γεγονότος ότι δεν ήταν λίγοι οι ηγέτες της ΑfD που εκμεταλλεύτηκαν πολιτικά τις οικονομικές και κοινωνικές διαφορές μεταξύ Ανατολικών και Δυτικών Κρατιδίων αλλά και χρησιμοποιώντας συγχρόνως ρατσιστικά συνθήματα. Ωστόσο, οι συνέπειες της επανένωσης κυρίως στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα δεν εξηγούν μόνο την εκλογική επιτυχία της Alternative für Deutschland (AfD): σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου της Λειψίας¹, σχεδόν κάθε δεύτερος ερωτώμενος στην Ανατολική Γερμανία έχει επιφυλάξεις για τους αλλοδαπούς και τις μειονότητες. Σε όλη τη Γερμανία, κάθε τρίτο άτομο υιοθετεί τις θέσεις αυτές. Τα τελευταία χρόνια, η «Ανατολή» ήταν επανειλημμένα αρνητική στα πρωτοσέλιδα: είτε λόγω του ρατσιστικού κινήματος Pegida, εξαιτίας επιθέσεων εναντίον μεταναστών, είτε λόγω κάποιων ριζοσπαστικών έκτροπων στο Chemnitz.

Το Τείχος του Βερολίνου ανήκει πλέον στην Ιστορία, αλλά οι οικονομικές και κοινωνικές διαφορές μεταξύ «Ανατολικής» και «Δυτικής» Γερμανίας σε μια ενωμένη πλέον Γερμανία μετά από τρεις δεκαετίες εξακολουθούν να είναι ορατές. Πρόσφατες έρευνες² δείχνουν, ωστόσο, ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν κυριαρχεί πάντα αποκλειστικά κατά μήκος των εσωτερικών γερμανικών συνόρων, αλλά εκτός από το Δυτικό-Ανατολικό χάσμα, εμφανίζονται επίσης διαφορές μεταξύ Νότου και Βορρά ή και αστικών περιοχών. Οι άνθρωποι στην πρώην Ανατολική Γερμανία βίωσαν την κατάρρευση των οικονομικών δομών και τα εκατομμύρια των απωλειών θέσεων εργασίας. Οι πολιτικοί ηγέτες εκείνης της χρονικής περιόδου αντιμετώπισαν την πρόκληση να προωθήσουν μια ταχεία σύγκλιση της χώρας χωρίς να θέσουν σε κίνδυνο τη μακροοικονομική σταθερότητα της ενοποιημένης Γερμανίας και τον ρόλο της ως αξιόπιστου εταίρου στην Ευρώπη και στον κόσμο.

Μετά την επανένωση, στόχος της πολιτικής ήταν η εναρμόνιση των συνθηκών διαβίωσης στη Δυτική και Ανατολική Γερμανία. Πρόσφατη μελέτη³ δείχνει ότι έχουν επιτευχθεί προφανώς λίγα. Τα Ομόσπονδα Κρατίδια στην πρώην ΛΔΓ υποφέρουν από μαζική μείωση του πληθυσμού. Ο πληθυσμός τους έχει πλησιάσει το επίπεδο του 1905. Ταυτόχρονα, περισσότεροι άνθρωποι ζούνε σήμερα στη Δυτική Γερμανία παρά ποτέ. Σύμφωνα με τη μελέτη, ο κύριος λόγος για τη μείωση του πληθυσμού είναι η μαζική έξοδος από την Ανατολική Γερμανία από το 1949 έως την κατασκευή του Τείχους το 1961. Επιπλέον, η Ανατολική Γερμανία δεν είχε τη μετανάστευση νέων επισκεπτών στη δεκαετία του 1960 και του 1970. Την περίοδο 1989-2015, 1.9 εκατομμύρια άνθρωποι μετανάστευσαν από την Ανατολική Γερμανία. Περισσότερο από το ήμισυ αυτής της καθαρής εκροής πραγματοποιήθηκε κατά τα τέσσερα έτη από το 1989 έως το 1992. Η εσωτερική μετανάστευση μετά την επανένωση συνέβαλε ανάλογα και στη διαφορετική εξέλιξη.

Τα 30 χρόνια μετά την αλλαγή, πολλοί τα θεωρούν ως προσβολή των συλλογικών συμφερόντων. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία⁴, οι άνθρωποι στην Ανατολική Γερμανία εξακολουθούν να κερδίζουν σημαντικά λιγότερα από τους εργαζόμενους στη Δύση. Επίσης, μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, εκατοντάδες χιλιάδες – ιδιαίτερα νέοι – Ανατολικοί Γερμανοί έχουν γυρίσει την πλάτη τους στην πατρίδα τους. Αυτοί που έμειναν πίσω είχαν να αντιμετωπίσουν την κατάρρευση της οικονομίας της Ανατολικής Γερμανίας – και μεγάλη ανεργία. Κατά μέσο όρο, το 6,9% των ανθρώπων ήταν άνεργοι στην Ανατολική Γερμανία το 2019 και 4,7% στη Δυτική.

Επιστημονικές και οικονομικής πολιτικής συζητήσεις επικεντρώνονται επίσης στις αιτίες του συνεχούς ελλείμματος παραγωγικότητας Ανατολής-Δύσης και αναφέρονται συχνά στον κατακερματισμό των επιχειρηματικών δομών στα Νέα Ομόσπονδα Κράτη. Το χάσμα της παραγωγικότητας των Νέων Ομόσπονδων Κρατιδίων αντιστοιχεί και σε παρόμοιο χάσμα στους μισθούς. Ο μέσος μισθός στην Ανατολική Γερμανία είναι 81,0% του εθνικού μέσου όρου. Ακόμη και στην ομοσπονδιακή πρωτεύουσα, το Βερολίνο, ο μέσος μισθός είναι μόλις 97,4% του εθνικού μέσου όρου. Γενικά παρατηρείται στις περιφέρειες και στις πόλεις της Γερμανίας ένα ευρύ φάσμα μισθών. Στην πρώην Δυτική Γερμανία, εκτός από το Αμβούργο και ορισμένες περιοχές της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας, υπάρχει ένα σαφές κενό μισθών Νότου-Βορρά.⁵

Η επανένωση της Γερμανίας και η αλλαγή του κοινωνικού συστήματος είχε λιγότερο δραματική επίδραση στην κοινωνική συμπεριφορά και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών και των εφήβων στην Ανατολική Γερμανία από ό, τι αρχικά υποτίθεται. Παρ΄όλα αυτά, θα χρειαστεί κι άλλη γενιά για να γίνουν αποδεκτές οι συνέπειες της επανένωσης, ιδιαίτερα του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. Οι νέοι Ανατολικογερμανοί εξακολουθούν να έχουν σαφείς στόχους σταδιοδρομίας νωρίτερα από τους Δυτικούς Γερμανούς. Συγκεκριμένα, επιδιώκουν να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητοι νωρίτερα στη ζωή τους και να δημιουργήσουν τη δική τους οικογένεια. Αυτή η παλαιότερη ανεξαρτησία, η οποία στη ΛΔΓ μπορούσε να αποκατασταθεί με την καλύτερη συμβατότητα της εργασίας και της γονικής μέριμνας, αλλά όπου οι νέοι είχαν λιγότερες επιλογές και ήταν επίσης πιο πατροπαράδοτοι, συνεχίστηκε, παρ΄όλο που οι συνθήκες του συστήματος άλλαξαν.⁶ Ωστόσο, οι νέοι από τις αποκαλούμενες «χαμένες οικογένειες της αλλαγής» έχουν χαμηλότερου βαθμού σχέση με τη δημοκρατία, ενώ εκείνοι της μεταβατικής περιόδου έχουν κυρίως θετική στάση. Η απαισιόδοξη στάση των «ηττημένων» πολιτικά γονέων δεν μεταφέρεται απαραίτητα στα παιδιά τους. Επίσης, μελέτες⁷ τονίζουν τη σημασία της οικογενειακής στήριξης στην Ανατολική Γερμανία, ιδίως για να αντιμετωπίσουν οι νέοι τα πολλά βάρη και τα γεγονότα της ζωής. Παρ΄όλα αυτά, και στην Ανατολή, στην περίοδο της κοινωνικής αλλαγής, οι οικογένειες «διασκορπίζονται» και η αίσθηση της οικογένειας σβήνει από τη νεολαία στην κλίμακα αξίας. Η σύγκλιση αξιών είναι προφανώς μεγάλη μεταξύ των νέων στην Ανατολική και τη Δυτική Γερμανία. Αν και η ξενοφοβία και η εθνική στάση μεταξύ των νέων της Ανατολικής Γερμανίας είναι πιο έντονη από ό, τι στη Δύση, πραγματικές διαφορές παρουσιάζονται στις στάσεις και τις αντιλήψεις μεταξύ των δύο φύλων και στη σχολική εκπαίδευση – τα κορίτσια είναι γενικά λιγότερο ξενοφοβικά.

Αν και ο πολιτικός μετασχηματισμός στην Ανατολική Γερμανία έχει ολοκληρωθεί, η μεταφορά των θεσμών και αξιών δεν είναι συνώνυμη με την κοινωνική ένταξη. Η κοινωνική, πολιτισμική αλλά και πολιτική ένταξη είναι αποτέλεσμα της κοινωνικοποίησης και της εκπαίδευσης του ατόμου.

Βασίλης Α. Πανταζής

Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Μέλος DiEM25 και ΜέΡΑ25

1 Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung Halle (IWH) (Hrsg.): Vereintes Land – drei Jahrzehnte nach dem Mauerfall. Halle (Saale) 2019.

2 Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung Halle (IWH) (Hrsg.): Vereintes Land – drei Jahrzehnte nach dem Mauerfall. Halle (Saale) 2019.

3 Ragnitz, Joachim / Rösel, Felix / Thum, Marcel / Hirte, Christian / Tiefensee, Wolfgang / Niebuhr, Annekatrin / Fink, Philipp / Hennicke, Martin / Tiemann, Heinrich. Der Graben zwischen Ost und West – welche Politik hilft gegen Ungleichheit? in: ifo Schnelldienst, 2019, 72, Nr. 16, 03-18.

4 Fuest, Clemens / Immel, Lea. Ein zunehmend gespaltenes Land? – Regionale Einkommensunterschiede und die Entwicklung des Gefälles zwischen Stadt und Land sowie West- und Ostdeutschland, in: ifo Schnelldienst, 2019, 72, Nr. 16, 19-28.

5 Leibniz-Institut für Wirtschaftsforschung Halle (IWH) (Hrsg.): Vereintes Land – drei Jahrzehnte nach dem Mauerfall. Halle (Saale) 2019.

6 Kindheit und Jugend vor und nach der Wende. Institut für Psychologie der Friedrich-Schiller-Universität Jena, 2019.

7 Kindheit und Jugend vor und nach der Wende. Institut für Psychologie der Friedrich-Schiller-Universität Jena, 2019.