Ο ρατσισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που εμφανίζεται μπροστά μας με διάφορες μορφές. Μπορεί να εκλαμβάνεται πολλαπλώς, παρά τις διάφορες μορφές του, ως ζήτημα διάκρισης, ως επικύρωση της διάκρισης μεταξύ των ανθρώπων και ως αντιμετώπιση άλλων ομάδων με βάση τη «φυλή», το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την κοινωνική τάξη, τον πολιτισμό, τη θρησκεία, το έθνος, την εθνικότητα με σκοπό τον αποκλεισμό, τη διάκριση ή ακόμα και την εξάλειψη αυτών.  Επίσης, διακρίσεις και ανισότητα χαρακτηρίζουν την καθημερινή ζωή και την εκπαίδευση των ατόμων με αναπηρίες στην Ελλάδα. Ο ρατσισμός βασίζεται στην έλλειψη ισορροπίας των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας στον οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό τομέα. Μέλη της κοινωνίας συμμετέχουν συνειδητά ή μη συνειδητά στην αναπαραγωγή αυτής της ιδεολογίας.

Ο ρατσισμός αποτελείται από μορφές διακρίσεων με τις οποίες οι άνθρωποι περιθωριοποιούνται, διακρίνονται, καταπιέζονται, ταπεινώνονται ή ακόμη και διώκονται (π.χ. εξαιτίας των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών, όπως το χρώμα του δέρματος). Η σαφέστερη απόδειξη όσον αφορά στην ανισότητα του χρώματος του δέρματος είναι η εξής: Ένα μη-λευκό πρόσωπο (αφρικανικής, ασιατικής ή λατινοαμερικάνικης προέλευσης), δεν είναι πάντα κάτι το φυσιολογικό στην Ελλάδα, δεν είναι απλά μόνο ένα άτομο. Πρόκειται για έναν μετανάστη, έναν πρόσφυγα, μια οικιακή βοηθό. Δεν είναι ποτέ απλά ένας γείτονας, αλλά ο «γείτονας από τη Νιγηρία». Ποτέ ένας συμμαθητής, αλλά ένα «αγόρι από το Αφγανιστάν», ίσως ακόμη και ένας φίλος, αλλά πάντα με το συμπλήρωμα «από …». Στη βιολογία είναι αμφισβητήσιμο αν κατά πόσο μπορούν να χαρακτηρίζονται άνθρωποι διαφορετικών φαινοτύπων – με λευκό ή μαύρο δέρμα, χοντρά ή λεπτά χείλη, κ.λπ. – γενικά ως «φυλές», διότι ο όρος «φυλή» δεν είναι απόλυτα σαφής (εθνοτισμός). Υπάρχουν «έγχρωμοι» με λεπτά χείλη, λευκοί με μακριές μύτες κ.λπ. Η λέξη «φυλή», χρησιμοποιούμενη για ανθρώπους, είναι αμφισβητήσιμη.

Ρατσισμός είναι τα ασήμαντα πράγματα με τα οποία δείχνουμε σε κάποιον ότι είναι διαφορετικός. Η δυσκολία να νοικιάσει ένα διαμέρισμα (Αυτό συμβαίνει σε κάποιον ακόμη και αν μιλάει καλά Ελληνικά). Ο ελεγκτής στο λεωφορείο, ο οποίος είναι βέβαιος εξαρχής ότι κάποιος ανέβηκε χωρίς εισιτήριο.

Ρατσισμός είναι οι χιλιάδες ταπεινώσεις που κάνουν τη ζωή κάποιου δύσκολη (Διάκριση). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ρατσιστική επίθεση από κατοίκους και τη δημοτική αρχή των Βιλίων Αττικής στους 80 περίπου πρόσφυγες που μεταφέρθηκαν από το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης της Βιαλ της Χίου, στο οποίο η κατάσταση των προσφύγων χαρακτηρίζεται τουλάχιστον τραγική, ως προς τις συνθήκες διαβίωσης και την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η ιδεολογία του ρατσισμού δεν θεωρεί τους ανθρώπους άτομα, αλλά μέλη μιας ομάδας. Σε αυτές τις ομάδες αποδίδονται ορισμένα γνωρίσματα και χαρακτηριστικές ιδιότητες, οι οποίες δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Η ομάδα που πιστεύει ότι συγκεντρώνει αυτές τις ιδιότητες αισθάνεται πάντα ανώτερη έναντι της καταπιεσμένης ομάδας. Ο ρατσισμός συμβάλλει στον προσδιορισμό της «δικής μου» θέσης έναντι των «άλλων». Παρέχει απλές απαντήσεις σε πολλά αναπάντητα ερωτήματα και επιλύει προβλήματα και εντάσεις που έχουν αρκετά διαφορετικές αιτίες κατά την επικοινωνία με τους «ξένους». Ο ρατσισμός νομιμοποιεί κυριαρχία και ανισότητα. Η ιδεολογία της ανισότητας εμφανίζεται στην υποτίμηση των άλλων, σε μια εθνικιστική αυτο-υπερεκτίμηση, σε ρατσιστικές κατηγορίες, σε μια κοινωνικοδαρβινιστική στάση, σε ένα ολοκληρωτικό πρότυπο κατανόησης και στην έμφαση της ομοιογένειας της ομάδας τους. Αυτό χρονικά ξεκινά από την εποχή της αποικιοκρατίας, όταν για την αιτιολόγηση της δημιουργίας της οι καταπιεσμένοι άνθρωποι θεωρήθηκαν ως «κατώτερες φυλές» από τους αποικιοκράτες, από την «ανώτερη ευρωπαϊκή φυλή».

Η διάκριση και ο αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων, για παράδειγμα γυναικών, παιδιών, ηλικιωμένων, ομοφυλόφιλων, Ρομά, ατόμων με ειδικές ανάγκες ή που πάσχουν από HIV/AIDS, καθώς και η εκμετάλλευση των εργαζομένων, «παράνομων» μεταναστών νομιμοποιείται μέσα από ρατσιστικές κατασκευές. Ο ρατσισμός διαχειρίζεται κριτήρια που δεν στηρίζονται στην ανθρώπινη αξία και την ατομική επίδοση και έτσι μπορεί να αιτιολογεί άδικες δομές. Επίσης, η διάκριση και η υποτίμηση του «ξένου», π.χ. διακρίσεις σε βάρος των Μουσουλμάνων μπορεί να αποδοθούν σε αντιλήψεις Ισλαμοφοβίας αλλά και ρατσιστικές και ξενοφοβικές στάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη ρατσιστική δολοφονική επίθεση στη Νέα Ζηλανδία από τον ακροδεξιό ρατσιστή  που πυροβόλησε άντρες, γυναίκες και παιδιά επειδή ανήκαν σε διαφορετική εθνότητα και είχαν διαφορετική θρησκεία από τον ίδιο.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό των ρατσιστικών αντιλήψεων και πρακτικών είναι η απόδοση ιδιοτήτων σε μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι παρουσιάζονται ως μια μονάδα με σταθερά ενιαία χαρακτηριστικά, που συχνά συγκεντρώνονται σε έναν γενικό χαρακτηρισμό με τη χρήση του ενικού, για παράδειγμα «ο Τούρκος», «ο Εβραίος», «ο Αλβανός». Ο καταλογισμός πολιτισμικών γνωρισμάτων εκπληρώνει την ίδια λειτουργία όπως οι βιολογικές ερμηνείες. Υποστηρίζεται ότι κάποιες ομάδες ανθρώπων δεν μπορούν να προσφέρουν πολιτισμικά και, ως εκ τούτου, νομιμοποιείται η ανισότητα και ο αποκλεισμός. Ο καταλογισμός της ασυμβατότητας των νοοτροπιών ή των πολιτισμών, για παράδειγμα της «δυτικής» κουλτούρας με την «ανατολική», «ασιατική», «αφρικανική» κουλτούρα, μπορεί να δικαιολογήσει την απαίτηση για το κλείσιμο των συνόρων για την μη είσοδο των προσφύγων (π.χ. στην Ουγγαρία και Αυστρία), τον διαχωρισμό ή την απέλαση των μεταναστών. «Η χώρα μας δεν θα ξοδέψει ούτε ένα ευρώ -πλέον- για τη φιλοξενία των μεταναστών», ανακοίνωσε στις αρχές του 2019 ο ακροδεξιός υπουργός Εσωτερικών της Ιταλίας Ματέο Σαλβίνι.

Η προστασία κατά των διακρίσεων αποτελεί θεμελιώδη αρχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δηλαδή κάθε ανθρώπινο δικαίωμα είναι έμφυτο σε όλους τους ανθρώπους, χωρίς διάκριση. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι μεταγενέστερες συμβάσεις των Ηνωμένων Εθνών προβλέπουν την απαγόρευση των διακρίσεων.

Γι’ αυτό ως πολίτες:

• δεν πρέπει να αφήνουμε τους εαυτούς μας να κυριαρχούνται από μίσος και προκαταλήψεις,
• να προστατεύουμε όλα τα (δυνητικά) θύματα των διακρίσεων, των ρατσιστικών επιθέσεων,
• να αναπτύσσουμε και να εφαρμόζουμε προγράμματα προστασίας για μετανάστες, γυναίκες, παιδιά, Λεσβιακά Ομοφυλόφιλα Αμφισεξουαλικά και Τρανσεξουαλικά άτομα,
• να υπερασπιζόμαστε μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία.

του Βασίλη Α. Πανταζή, Καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, υποψήφιου Ευρωβουλευτή ΜέΡΑ25

Θέλεις να μαθαίνεις για τις δράσεις του ΜεΡΑ25; Γράψου εδώ.