Κοινωνία, ιστορικός χρόνος και Αριστερά

Αρθρα - Αναδημοσιεύσεις
08 Νοέ, 2024

Της Αλεξάνδρας Κορωναίου
Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών

Ο άνθρωπος δεν είναι ανεξάρτητη οντότητα αλλά συνεχές γίγνεσθαι συνδεδεμένο άμεσα με τη χρονική ροή της εποχής, Νόρμπερτ Ελίας, «Περί Χρόνου», 1994

Ο χρόνος είναι από τις πλέον πολυσήμαντες και βασανιστικές έννοιες σε όλες τις επιστήμες. Χρόνος βιολογικός, ανθρωπολογικός, ιστορικός, κοινωνιολογικός, ψυχολογικός. Χρόνος υποκειμενικός και αντικειμενικός, ποσοτικός και ποιοτικός. Σύντομος ή αργόσυρτος, μετρήσιμος και άπειρος, με διάρκειες και στιγμές, ρυθμούς και αρρυθμίες.

Από τη σκοπιά των κοινωνικών χρόνων ακόμα πιο περίπλοκη είναι η έννοια της χρονικότητας, του χρονικού ορίζοντα που παραπέμπει σε αναπαραστάσεις του χρόνου διαφορετικές σε κάθε εποχή, κοινωνία, κοινωνική ομάδα. Παρά την ασάφεια και την ετερογένεια των επιστημονικών προσδιορισμών, χρόνος και χρονικότητα παραμένουν ουσιώδεις κατηγοριοποιήσεις για τη νοηματοδότηση των μικρών και μεγάλων συμβάντων ολόκληρης της ύπαρξής μας.

Ομοιογενής και ενιαία αναπαράσταση του χρόνου δεν υπήρξε ποτέ ακόμα και στο εσωτερικό της ίδιας κοινωνίας. Για τούτο στην κοινωνιολογία μεγαλύτερη σημασία είχε και έχει το ερώτημα ποιος ρυθμίζει τον χρόνο και τις χρονικότητες, καθώς γνωρίζουμε πως δείκτες και λεπτοδείκτες δεν γυρίζουν με τον ίδιο ρυθμό για όλους και όλες. Για τις κυρίαρχες αργόσχολες τάξεις του Βέμπλεν σκοπός ήταν (και είναι) ο έλεγχος του χρόνου των κατώτερων κοινωνικών ομάδων. Και για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις σκοπός ήταν η απελευθέρωση του χρόνου τους από την αναγκαιότητα, πρωτίστως της εργασίας. Οι όποιες κατακτήσεις τους στο βασίλειο του ελεύθερου χρόνου, που ονειρευόταν ο Μαρξ, πληρώθηκαν με αίμα και δάκρυα.

Σήμερα οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές αλλάζουν ταχύτατα τις αναπαραστάσεις των κοινωνικών χρόνων. Ο κατακερματισμένος εργάσιμος χρόνος, η δέσμευση του ατομικού χρόνου σε έργα με ημερομηνίες λήξης κ.ά. ροκανίζουν τον ελεύθερο χρόνο που τείνει να ενσωματωθεί σε έναν διαρκώς ανανεούμενο τεχνολογικό χρόνο. Πραγματικός ή εικονικός, ο τεχνολογικός – ψηφιοποιημένος χρόνος είναι η μεγαλύτερη πρόκληση, η μήτρα μιας νέας κοινωνικής αναπαράστασης της χρονικότητας και, ίσως, ενός νέου ανθρωπότυπου.

Το ρολόι του χρόνου που κάποτε πιστεύαμε πως κινείται γραμμικά προς μια αέναη πρόοδο φαίνεται σήμερα να έχει κολλήσει στην απορρύθμιση των κοινωνικών χρόνων με ορίζοντα ένα αβέβαιο μέλλον που βιώνεται πρωθύστερα ως απειλή. Πανδημίες, πόλεμοι, οικολογικές καταστροφές και πάσης φύσεως κρίσεις ματαιώνουν τις προσδοκίες της πλειονότητας των εργαζομένων, των φτωχών, των απόκληρων, ακόμα και των νέων που από πολλές πλευρές θεωρούνται προνομιούχοι του χρόνου. Οι αναπολήσεις ενός εξιδανικευμένου χθες υπερτερούν των ονείρων ενός αύριο που μπορεί να είναι χειρότερο από το σήμερα και οι πιεστικές ανάγκες επιβάλλουν την προσαρμογή στο παρόν.

Οι κοινωνικές τάξεις που έχουν συμφέρον να διαιωνίζουν τη συντήρησή τους κερδίζουν διαρκώς χρήμα αλλά και χρόνο, ενώ τα λαϊκά στρώματα αποσύρονται σε εξατομικευμένες και περιοριστικές χρονικότητες. Ο πολιτικός χρόνος είναι γι’ αυτά αδιάφορος και άνευ σημασίας. Οι λαϊκές τάξεις γνωρίζουν πως το παιχνίδι είναι στημένο και δεν έχουν χρόνο για χάσιμο. Οι απειλές και οι κίνδυνοι δεν είναι ταινίες επιστημονικής φαντασίας ή τεχνάσματα κάποιου διασαλευμένου νου. Είναι εμπειρίες βιωμένες μέσα σε κοινωνικά και χρονικά πλαίσια. Οι καταστροφές δεν χρειάζονται προβλέψεις, καθώς συμβαίνουν ήδη διαμορφώνοντας μια κυρίαρχη αναπαράσταση που αποτυπώνεται στη γνωστή έκφραση «από τύχη ζούμε».

Οι λαϊκές τάξεις έχουν να διαχειριστούν τον ολοένα πιο βίαιο χρόνο της καθημερινότητας, ενώ οι χωροχρόνοι της πολιτικής –συνέδρια επί συνεδρίων, εκλογές επί εκλογών και ποικίλα τεχνάσματα– ρυθμίζονται «δημοκρατικά» άνωθεν και εκ των έσω.

Το πιο προωθημένο κομμάτι της Αριστεράς που οραματιζόταν πως οι άνθρωποι μπορούν να έχουν τον έλεγχο του πολυτιμότερου αγαθού της ζωής, του χρόνου τους, δυσκολεύεται να δομήσει μια συν-χρονικότητα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες των λαϊκών τάξεων. Μια απλώς καλύτερη διαχείριση του παρόντος δεν αρκεί για να καταπολεμήσει την αδράνεια. Απαιτούνται νέα εργαλεία και μια βαθύτερη έγνοια συνάρθρωσης του παρόντος με το μέλλον. Μια Αριστερά, απαλλαγμένη από αυτιστικές αυτοαναφορικότητες, καλείται να κατανοήσει τώρα περισσότερο από ποτέ πως ο ιδιωτικός χρόνος είναι το έσχατο καταφύγιο του ανθρώπινου (μη πολιτικού) είδους που, με τις λέξεις του Ελιοτ, αδυνατεί ν’ αντέξει πολλή πραγματικότητα. Μέχρι πότε οι εξαρτημένοι θα μετράνε τις ώρες για να βγει ο μήνας ή να βρεθεί μια θέση για ένα χειρουργείο;

Απέναντι σε όλους αυτούς η Αριστερά καλείται να αναλάβει το μερίδιο της ευθύνης που της αναλογεί και να αναμετρηθεί με τον ιστορικό της χρόνο και ρόλο. Η αποσύνθεση του κόσμου μάς επιβάλλει όχι μετριοπαθείς «λύσεις» αλλά ριζικές ανατροπές. Πριν οι καταφρονεμένοι των μετα-μοντέρνων καιρών παραδοθούν σε στυγνούς επαγγελματίες φασιστικών ιδεολογιών ή καταθέσουν τις λιγοστές ελπίδες τους στην τράπεζα του χρόνου που δεν θα τους επιστρέψει ποτέ τον κλεμμένο χρόνο τους.

* Ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Σχολής Κοινωνικών Επιστημών Παντείου Πανεπιστημίου

Θέλεις να μαθαίνεις για τις δράσεις του ΜεΡΑ25; Γράψου εδώ.

Μετάβαση στο περιεχόμενο